رشد اجتماعی کودکان به عنوان یکی از مهمترین جنبه‌های تربیت کودک و نوجوان به عوامل مختلفی بستگی دارد و نیازمند شرایط و لوازمی است. با توجه به اینکه مهارت های اجتماعی اکتسابی است و به وسیله آموزش در رفتار کودک شکل می‌گیرد، اهمیت زیادی در فرزندپروری دارد. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی عوامل و لوازم رشد اجتماعی کودکان و پرورش مهارت های اجتماعی در آنان می‌پردازیم.
نقش دلبستگی در رشد اجتماعی کودکان
رشد اجتماعی نوزاد از همان بدو تولد آغاز می‌شود. اگر نگاه عمیقی به ریشه‌های رفتار اجتماعی در کودکان داشته باشیم، متوجه موضوع دلبستگی اولیه کودک می‌شویم که برای روابط آینده اهمیت زیادی دارد. دلبستگی به معنای پیوند عاطفی بین کودک در حال رشد و کسی است که مسؤولیت اساسی را در مراقبت از کودک شیرخوار دارد.
رابطه‌ای که کودک موقع ناراحتی به آن پناه می‌برد و در آن احساس امنیت می‌کند. دلبستگی اولیه عامل اصلی در رشد اجتماعی کودکان است که یک طرح کلی از روابط آینده و جهت آموزش مهارت های اجتماعی را برای کودک تأمین می‌کند.
اهیمت دلبستگی ایمن برای کسب مهارت های اجتماعی
دلبستگی ایمن و قابل اعتماد یک عامل پیش‌بین برای رشد اجتماعی، عاطفی و رفتاری مطلوب بعدی در دوران کودکی است. ناکامی و عدم موفقیت در دلبستگی اولیه نیز می‌تواند عامل پیش‌بینی‌کننده‌ای برای بدرفتاری و ضعف در روابط بعدی کودک باشد.
یک کودک دلبسته ایمن معمولا جدایی را راحت‌تر تحمل می‌کند، بنابراین عدم اعتماد به نفس در دلبستگی اولیه ممکن است بر رشد اجتماعی کودکان و عدم وابستگی آنها تأثیر بگذارد.
کودکی که به صورت ناامن دلبسته، ممکن است برایش دشوار باشد تا با اطمینان و اعتماد به نفس ارتباط جدیدی را برقرار کند یا به فرصت‌های یادگیری و تجارب به صورت موفقیت‌آمیز دست پیدا کند.
پس از دلبستگی معنی‌دار اولیه، کودک به ایجاد دلبستگی‌های دیگر به افرادی که در اطرافش است، ادامه می‌دهد. گستردگی روابطی که ممکن است در آن کودکان به صورت موفقیت‌آمیزی مهارت های اجتماعی را رشد دهند، به توانایی‌هایشان بستگی دارد.
نقش همسالان و مدرسه
ارتباطات دیگر کودک نیز نقش مهمی در به وجود آوردن تجارب اجتماعی کودک دارند و تأثیر مهمی بر رشد اجتماعی کودکان می‌گذارند. یک زمینه اصلی رشد اجتماعی کودکان بودن با همسالان خود است.
کودک در رابطه با همسالان مهارت های اجتماعی اش را به کار گرفته و گسترش می‌دهد تا دوستی با دیگران را ایجاد و حفظ کند. داشتن تجارب خوشایند از روابط متقابل می‌تواند موجب ایجاد و گسترش روابط جدید شود.
مدرسه اولین جایگاه رسمی تجربه اجتماعی کودکان است و در این زمینه نقش تعیین‌کننده دارد.
مهارت های اجتماعی مثل مهارت ارتباط موثر مجموعه‌ای از توانایی‌ها است که یک فرد بتواند دوستی و صمیمیت با همسالان را گسترش دهد و روابط اجتماعی مثبت و مفید را آغاز و حفظ کند، در مدرسه سازگار باشد، خود را با شرایط وفق دهد و تقاضاهای محیط اجتماعی را بپذیرد.
سه عامل مهم در بروز رفتار اجتماعی و رشد اجتماعی کودکان شامل خانواده، همسالان و محیط مدرسه است. البته عوامل زمینه‌ای محیطی دیگری مثل رسانه و محیط اجتماعی در این امر تأثیرگذار است.
دوستی کودکان
دوستی نقش مهمی در رشد اجتماعی کودکان دارد. برای کودکان بسیاری اصلی‌ترین و جالب‌ترین جنبه بودن در یک محیط آموزشی فرصت دوست شدن و تعامل با کودکان دیگر است.
کودکانی که در حال تجربه مشکلات اجتماعی و عاطفی هستند و مهارت های اجتماعی ضعیفی دارند، ممکن است دریابند که دوست شدن برایشان کار مشکلی است.
بنابراین می‌توان از طریق ایجاد شرایط مناسب برای ارتباط آنها با همسالان و فراهم کردن فرصت‌های مکرر برای همکاری و بازی گروهی از رشد اجتماعی کودکان پشتیبانی کرد. کودک با تجربه کردن رابطه می‌تواند با مفاهیم مشارکت و دوستی و همدلی آشنا شود.
از جمله مهارت های مهمی که در ایجاد و حفظ دوستی نقش دارند، توانایی اولیه کودکان برای سرگرم شدن و توجه به بازی اجتماعی یا رفتارهایی است از قبیل:
- مشارکت کردن در امور
- اجازه دادن به دیگران برای اول رفتن یا اولویت دادن به کودکان دیگر در سایر مسائل
- کنترل احساسات و مقدم داشتن تداوم بازی.
اهمیت داشتن رابطه با همسالان را پژوهش‌ها نیز تأیید می‌کنند و نشان داده‌اند که کودکان دارای مشکلات یادگیری یا رفتاری به احتمال زیاد به وسیله همسالان خود از نظر اجتماعی طرد می‌شوند.
عدم پذیرش اجتماعی می‌تواند روابط اجتماعی را به یک تجربه ناراحت‌کننده و منفی تبدیل کند و ممکن است بر تمام جنبه‌های رشد تأثیر بگذارد. دانش‌آموزانی که کمبود مهارت های اجتماعی دارند، اغلب مشکلات رفتاری و شکست در انجام تکالیف تحصیلی را تجربه می‌کنند.
وطایف والدین برای بهبود رشد اجتماعی کودکان
- نقاط قوت کودک را پیدا کرده و بر آنها توجه و تمرکز کنند.
- در روابط خود صمیمت و محبت را به کودک نشان دهند.
- کودک را برای پیشرفت‌هایش تحسین کنند و به خاطر آن پاداش‌های واقعی بدهند.
- محیطی مناسب برای رشد عاطفی که توأم با احترام و مراقبت باشد، فراهم کنند.
- از دستیابی کودکان به بازی های اجتماعی و تعاملات با کودکان دیگر حمایت کنند.
- از کتاب داستان برای نشان دادن رابط دوستانه و احترام‌آمیز و به حساب آوردن کودکان دیگر استفاده کنند.
- با کودک خود بازی کنند و از کودکان دیگر برای همراهی با آنان دعوت کنند.
- برای کودک منزوی شده محفل دوستی ایجاد کنند.
- برای ارتقای روابط، کودکان را دو نفری با هم همراه کنند یا گروه تشکیل بدهند.
- در مورد مسائل قلدری، تهدید و ارعاب و رفتار منفی بین کودکان قاطعانه رفتار کنند.
ارتباط نیازهای عاطفی و روابط اجتماعی کودک
تأمین نیازهای عاطفی کودک از پیش‌شرط‌های اصلی برای داشتن روابط اجتماعی سازنده است. نیازهایی همچون داشتن احساس امنیت، اعتماد به نفس، خودمختاری و خودکنترلی، تعلق خاطر، توانایی بیان حال و ابراز وجود.
همچنین عواملی مانند کیفیت آموزشی، روابط گرم و محبت‌آمیز و استراتژی‌های منسجم و منطقی برای مدیریت رفتار تأثیر زیادی در تربیت اجتماعی کودکان دارد.
تاثیر منفی رایانه و تلویزیون در رشد اجتماعی کودکان
ﺑﺎزی ﻫﺎی راﻳﺎﻧﻪای ﭘﻴﺸـﺮﻓﺖ ﻣﻨﺎﺳـﺐ ﻣﻬـﺎرت ﻫـﺎی اﺟﺘﻤـﺎعی ﻛـﻮدک را ﺑـﻪ ﺗـﺄﺧﻴﺮ می‌اﻧﺪازد. زﻣﺎنی ﻛﻪ ﻛﻮدک با این وسایل سرگرم شود، اﻧﮕﻴﺰه‌اش ﺑﺮای ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ دﻳﮕﺮان ﻛﻢ میﺷﻮد.
ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﺧﻴﺮ ﻧﺸﺎن می‌دﻫﺪ ﻛﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ ﺳـﺒﺐ اﻳﺠـﺎد اﺣﺴـﺎس ﺗﻨﻬـﺎیی و به طور کلی ﻛﺎﻫﺶ ﺳﻼﻣﺖ روانی میﺷﻮد.
کودکانی ﻛﻪ از بازی های کامپیوتری و تلویزیون ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺘﻔﺎده میﻛﻨﻨﺪ، دوستیﻫﺎ را ﻛﻤﺘﺮ ﺣﻔﻆ ﻛﺮده و زﻣﺎن ﻛﻤﺘﺮی ﺑﺎ ﺧﺎﻧﻮاده ﺻﺤﺒﺖ میﻛﻨﻨﺪ.
اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻨﺘﺮﻧﺖ و دیگر رسانه‌ها و ابزارهای الکترونیک توسط والدین نیز میﺗﻮاﻧـﺪ ﻣـﺪت ﺗﻌﺎﻣـﻞ والد با کودک را ﻛﺎﻫﺶ دﻫﺪ.
سایر مشکلات ارتباطی
عمده‌ترین مشکل کودکان در روابط اجتماعی دوران ۷ تا ۱۲ سالگی کودکان، ناتوانی آنان در ابراز وجود است که کم‌رویی و به دنبال آن گوشه‌گیری، پرخاشگری و عدم پختگی رفتار را در پی دارد.
انزوا و کناره‌گیری می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. نداشتن فرصت کافی برای تمرین مهارتهای فردی، نداشتن الگوی مناسب برای روابط اجتماعی و یادگیری رفتار نامناسب از بزرگسالان و احساس خطاکاری موجب انزوای اجتماعی کودکان می‌شود.
این مشکلات از رشد اجتماعی کودکان و یادگیری مهارت های اجتماعی جلوگیری می‌کند و در نهایت منجر به عدم خودباوری و کاهش عزت نفس در کودکان می‌شود.
رشد مهارت های اجتماعی در کودکان
مهارت های اجتماعی و اقدامات مربوط به آن، یکی از فعال‌ترین عرصه‌های تحقیقات روانشناسان رفتاری بوده است. اگرچه بیشتر این تحقیقات در مورد بزرگسالان بوده است ولی به طور پیوسته توجه خاصی به مهارت های اجتماعی کودکان نیز وجود داشته است.
تحقیقات نشان داده‌اند در طول سال‌های مدرسه ۱۰ تا ۱۵ درصد همه کودکان به وسیله همسالان خود طرد می‌شوند که این خود باعث به وجود آمدن مشکلاتی مانند فرار از مدرسه، عدم پیشرفت تحصیلی، پرخاشگری و جرم و جنایت می‌شود. (کاظمی، ۱۳۹۰)
در حال حاضر بسیاری از محققان اتفاق نظر دارند که مهارت های اجتماعی آموختنی هستند زیرا کودکانی که در محیط‌های نامناسب بزرگ شده‌اند، از لحاظ اجتماعی رفتارهای نامعقول دارند و قادر به تکلم مؤثر و مفید نیستند.
با توجه به این مسائل، دست‌اندرکاران تعلیم و تربیت نقش مهمی در طراحی برنامه‌های آموزش مهارت های اجتماعی داشته‌اند و با استفاده از تجارب خود و همچنین تئوری‌های مطرح‌شده در این حوزه برنامه‌های مربوط به آموزش مهارت های اجتماعی را طراحی می‌کنند.
مهارت اجتماعی به عنوان رفتاری اکتسابی
با مرور تحلیل‌های ارائه شده در مورد مهارت های اجتماعی نتیجه گرفته می‌شود که کسی که دارای مهارت اجتماعی است، با دیگران طوری ارتباط برقرار می‌کند که بتواند به حقوق، رضایت خاطر یا انجام وظایف خود در حد معقولی دست یابد بی‌آنکه حقوق، رضایت خاطر یا وظایف دیگران را نادیده بگیرد و در عین حال بتواند با دیگران تعامل داشته باشد.
مهارتهای اجتماعی، رفتارهایی اکتسابی هستند که از طریق مشاهده، مدل‌سازی، تمرین و بازخورد آموخته می‌شوند. این مهارت‌ها رفتارهای کلامی و غیرکلامی را دربرمی‌گیرند، پاسخ های مناسب و مؤثر را شامل می‌شوند.
بیشتر جنبه تعاملی داشته، تقویت‌های اجتماعی را به حداکثر می‌رسانند، براساس ویژگی‌ها و محیطی که فرد در آن واقع شده است، توسعه می‌یابند و از طریق آموزش رشد می‌کنند. (ابوالقاسمی، ۱۳۹۰ و طهوریان، ۱۳۸۸)
هنگامی که به کودک مهارت های اجتماعی را آموزش می‌دهیم، انتظار داریم که در رفتارهایی به خوبی عمل کند. این رفتارها عبارتند از: اشتراک وسایل، پيروی از دستورالعمل‌ها و راهنمايی‌ها و اطلاع گرفتن از ديگران، معرفی خود به ديگران و پاسخ مناسب به رفتار ديگران و خويشتن‌داری در موقعيت‌های دشوار (نظير استهزا شدن).
همچنين رفتارهايی که در موقعيت‌های غيردشوار ضروری به نظر می‌رسد؛ نظير رعايت نوبت و مصالحه در مجادله.
آموزش مهارت های اجتماعی به کودکان
تمرین مهارت ها
تمرینات مداخله‌ای می‌تواند به وسیله بازی و ایفای نقش به صورت‌های زیر برای کودکان انجام شود:
کنترل لحن صدا، برقراری ارتباط چشمی، حالات چهره و ژست بدنی، شناسایی هیجانات، تفسیر زبان بدن، پیوستن به یک گروه، ملاقات با افراد جدید، سؤال پرسیدن، سهیم شدن، همکاری کردن و شناسایی دوستان واقعی.
شناخت ارزش‌ها
شناخت ارزش‌ها و دلیل مهم بودن آنها و شناسایی هیجانات و احساساتی که ممکن است فرد در زمان‌های مختلف تجربه کند، می‌تواند به مهارت اجتماعی کودکان کمک کند.
به منظور شناخت این احساسات، استفاده از بازی درمانی و اجرای نمایش توسط کودکان با داستانی که هیجانات مختلف غمگینی، خوشحالی، عصبانیت و ترس را برمی‌انگیزد، مفید خواهد بود.
خودآگاهی
زمانی که کودک از احساس خود آگاه است، اغلب برایش راحت است که با دیگران همراه باشد. می‌توان موقعیت‌هایی را برای کودک با موقعیت‌های روزمره زندگی شبیه‌سازی کرد.
مثلاً از کودکان بخواهیم برای شناخت احساس و دلیل وجود این احساس تلاش کنند. کودکان باید مهارت خودتنظیمی را بیاموزند و هیجانات خود را کنترل کنند. خودکنترلی و اهمیت حفظ خونسردی در مواقع فشار روانی و کنترل کردن رفتار برانگیخته شده را آموزش ببینند.
کودکان باید مهارت مدیریت هیجان را بیاموزند. شناخت دلیل هیجان، حفظ آرامش و استفاده به‌موقع از کلمات، افکار و اعمال به جای عمل فیزیکی از جمله این آموزش‌ها است.
بازی ها
استفاده از ایفای نقش می‌تواند در رشد اجتماعی کودکان مؤثر باشد. می‌توانیم در یک گروه به هر کودک بر اساس داستانی یک نقش بدهیم و مواردی مانند ارزیابی رفتار عمدی و غیرعمدی را در برخوردهای روزانه بین همکلاسی‌ها آموزش دهیم.
استفاده از روش بارش مغزی نیز می‌تواند برای آموزش مهارت های اجتماعی مؤثر باشد. به این صورت که کودک متوجه شود راه حل‌های مختلفی برای یک مسأله وجود دارد.
با این روش می‌توانیم به کودکان این مسأله را بیاموزیم که بیش از یک راه حل برای هر مشکل وجود دارد. آموزش راه حل‌های جایگزین حل مسأله اجتماعی نیز بر مهارت های اجتماعی کودکان مؤثر بوده است.
در نهایت باید بگوییم که با روش‌های خاص اجرایی مانند بازی و ایفای نقش می‌توان به رشد اجتماعی کودکان کمک کرد و مهارت های اجتماعی را به آنان آموخت و در صورتی که کودک آموزش‌های لازم را ببیند، می‌شود از بحران‌های دوران نوجوانی و بزرگسالی جلوگیری کرد.
سخن آخر رشد اجتماعی کودکان و لوازم آن
روابط اجتماعی یکی از مهمترین ابعاد زندگی بشر است. در این مقاله به عوامل و لوازم رشد اجتماعی کودکان و پرورش مهارت های اجتماعی در آنان پرداختیم.
استفاده از توصیه‌های این مقاله به بهبود رشد اجتماعی کودکان و آموزش مهارت های اجتماعی به آنان کمک خواهد کرد. علاوه بر این، استفاده از اسباب بازی های مناسب برای رشد اجتماعی کودکان نیز در این زمینه مفید و موثر خواهد بود.
منابع:
ابوالقاسمی، عباس؛ رضايی جمالويی، حسن؛ نريمانی، محمد و زاهدبابلان، عادل. (۱۳۸۷). مقايسه شايستگی اجتماعی و مؤلفه‌های آن در دانش‌آموزان دارای ناتوانی يادگيری و دانش‌آموزان دارای پيشرفت تحصيلی پايين، متوسط و بالا. مجله ﭘﮋوﻫﺶدر ﺣﻴﻄﻪ ﻛﻮدﻛﺎن اﺳﺘﺜﻨﺎیی، ۱، ۴۱۲-۴۰۴.
چارلزل تامپسون، لیندا ب. رودلف. (۱۳۸۸) مشاوره با کودکان (مترجم جواد طهوریان). انتشارات رشد تهران.
كاظمی رضا، مؤمنی سويل و كيامرثی آذر. (۱۳۹۰). بررسی اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر كفايت اجتماعی. مجله ناتوانی‌های يادگيری، ۱(۱)، ۱۰۸-۹۴.
کی، ژانت. (۱۳۸۹). نیازهای آموزشی ویژه در کودکی ـ مشکلات رفتاری، عاطفی و اجتماعی (ترجمه علی ایمانی).
اصلانی، بهمن و اسمعیلی، معصومه. بررسی رابطه بین عزت نفس و مقبولیت اجتماعی در کودکان ۶ تا ۱۲ ساله شهر شیراز، قابل دسترسی در آدرس: http://www.civilica.com/
