مسئولیت پذیری به عنوان یکی از ویژگیهای بسیار مثبت شخصیتی نقش مهمی در کل زندگی فرد دارد. مسئولیت پذیر بودن کلید موفقیت کودکان چه در مدرسه و چه در دنیای بزرگتر است. والدین نقش مهمی در نهادینهسازی این ویژگی در کودکان دارند. به همین دلیل در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به راهکاری تقویت مسئولیت پذیری در کودکان میپردازیم.
مسئولیت پذیری چیست؟
وقتی از والدین پرسیده میشود که دوست دارند فرزندانشان در حال حاضر و در بزرگسالی چه ویژگیهایی داشته باشند، یکی از رایجترین پاسخها «مسئولیت پذیری» است. این یک اصطلاح عمومی است که به معناهای مختلفی استفاده میشود، از جمله:
- قابل اعتماد بودن تا مردم بدانند که می توانند روی شما حساب کنند.
- پایبندی به قول و توافقات
- انجام تعهدات
- انجام کاری به بهترین شکل ممکن
- پاسخگو بودن در برابر رفتار خود
- پذیرش اعتبار زمانی که کارها را درست انجام میدهید و اعتراف به اشتباهات
- عضوی کمککننده در خانواده، جامعه و جامعه بودن.
مسئولیت پذیری به عنوان یک ویژگی شخصیتی
مسئوليت پذیری يك ويژگي شخصيتی است كه معمولا به صورت يك نگرش در ساختار روانی و رفتاری فرد شكل ميگيرد و يك متغير عمده و اساسی در رفتارهای اجتماعی محسوب ميیشود و لذا در آموزش رفتارهای اجتماعی جايگاه حائز اهمیتی دارد.
مسئوليت پذیری در ابعاد فردی و اجتماعی، مفهومی است كه ميتواند ابزار و وسيله خوبی برای حفظ انسجام اجتماعی و در عين حال احترام به تفاوتهای موجود و فهم آنها باشد.
احساس مسؤوليت فرآيندی است كه فرد بايد از اولين سالهای كودكی آن را آموخته باشد تا با وظايف متعددي كه در دورانهاي مختلف زندگي روبرو میشود، مسؤولانه برخورد كند.
مسئوليت پذیری افراد در هر جامعهای، يكي از ارزشهای آن جامعه محسوب میشود و از شاخصهای مهم سلامت روان به حساب میآید (رمضانی دیسفانی، 1380).
در واقع مسئوليت پذیری به معنی متعلق بودن انتخابها به خودمان و برخورد صادقانه با آزادیمان است. مسئوليت پذیری شامل ملاحظه كردن ديگران و سرزنش نكردن آنان بابت مشكلات شخصي نيز هست (شارف، 1996).
انواع مسئوليت پذیری
مسئوليت پذیری در يك تقسيمبندی كلي بـه دو بخش مسـؤوليتپذيری فردی و مسؤوليتپذيری اجتماعي تقسيم ميیشود. بخش مسئوليت پذیری فردی به اين معنا اسـت كـه فـرد خود را نسبت به خود و موقعيتی كه در آن قرار گرفته و همچنين نيازها و بهروزي ديگران مسؤول بداند (مارگلر، 2007).
مسئوليت پذیری اجتماعی را در ارتبـاط نزديكي با مفاهيمی چون حقوق بشر، عدالت اجتماعی و تعامل اجتماعی ميدانند.
به طور كلي، مسئوليت پذیری در بعد فردي زمينهساز مسئوليت پذیری اجتماعی اسـت و مسئوليت پذیری اجتماعي، پيامدهای اجتماعي و فرهنگی زيادي دارد كه يكي از مهمترين آنها ديگرخواهي در روابط اجتماعي است.
چنانچه مشخص است، رشد مسئوليت پذیری فردی تأثیر زیادی بر رشد مسئوليت پذیری اجتماعی دارد. فردی که در زندگی شخصی و خانوادگی خود متعهد و مسئول بوده است، به احتمال زیاد در زندگی اجتماعی و در تعامل با دیگران نیز تعهد و مسئوليت پذیری بیشتری دارد.
با توجه به اينكه مسئوليت پذیری اجتماعی تواناييهای اجتماعی، انگيزه تحصيلی، توجـه به مباحث اخلاقی و اجتماعی، انضباط شخصی، احساس وظيفه نسبت به ديگران، احترام به ديگران، تعهد به اجتماع و… را افزايش ميدهد، توجه بـه ايـن مسأله بسيار مهم اسـت.
تفاوت اطاعت با مسئولیت
والدین اغلب اطاعت را با مسئولیت اشتباه میگیرند.
بیشتر والدین دوست دارند فرزندانشان آنچه را که والدین میخواهند انجام دهند. از دستورالعملها پیروی کنند و اقتدار آنان را زیر سوال نبرند. اما این مسئولیت پذیری نیست. این رفتارها به عنوان اطاعت طبقهبندی میشوند.
با گذشت زمان، بیشتر والدین میخواهند که بچهها مسئولیت یک کار را بپذیرند. بچه ها این کار را انجام میدهند زیرا باید انجام شود و میپذیرند که انجام آن وظیفه آنهاست.
با گذشت زمان، آنها حتی ممکن است شروع به انجام یک کار کنند “زیرا باید انجام شود” نه به این دلیل که به آنها گفته شده است که آن را انجام دهند. این نگرش را مسئولیت پذیری مینامند.
ضرورت تقویت مسئولیت پذیری در کودکان
علاوه بر مطالب ذكر شده پيرامون اهميت موضوع مسئوليت پذیری، بر اساس مطالعاتي كه پيرامون اين مسئله در داخل كشور صورت گرفته است، ميزان مسئوليت پذیری جوانـان و نوجوانان در جامعههای آماری مختلف كشور ما، در حد متوسط يا پايينتر از متوسط است (طالبی و خوشبین، 1391).
همين حد پايين مسئوليت پذیری در جامعه ما به مشـكلات متعـددی دامـن زده است كه از جمله آنها ميتوان به كاهش اعتماد اجتماعی، بـيتفـاوتی زيست محيطی، بيتفاوتی اجتماعی، ستيزه و جدال و… اشـاره كـرد.
بـه عنـوان يـك مثـال میتوان يادآور شد كه هم اكنون ايران در ميان كشورهاي جهان از لحاظ خشـونت و نـزاعهای خيابانی جزء 5 كشور اول محسوب میشود كه يكي از دلايل آن ميیتواند اين باشد كه سطح مسئوليت پذیری شهروندان نسبت به يكديگر در حد پـاييني قـرار دارد (نـاظري، 1388).
در حالي كه اگر جوانان و نوجوانان در خانواده و مدرسه مسئوليت پذیری را يـاد بگيرند و مردم مشاهده كنند كه قانونپذيران جايگاه شايستهتری نسبت به قـانونگريـزان دارند، افراد كمتر به سوی قانونگریزی ميیروند و آرامش روانی حاصل از احساس مسئوليت نسبت به ديگران درون جامعهمان ايجاد میشود.
خانه و مدرسه بهترین مکان برای تقویت حس مسئولیت پذیری در کودکان
از آنجايی كه جوامع در حال پيشرفت، نيازمند افرادي مسئول و خودكفا هستند، بنابراين انسانهای امروز بيش از پيش بايد مسئوليت زندگی و سرنوشت خود را بپذيرند و اين امر ميسر نمیشود مگر اينكه مبناي آموزش و پرورش مبتنی بر افزايش درك كودكان و نوجوانان در مورد نقش آنان در ساختن سرنوشت و كيفيت زندگيیشان باشد.
تقویت مسئوليت پذیری به كودكان و نوجوانان كمك میكند كه مسئوليت احساس، شناخت و رفتار خود را بپذيرند و همچنين بپذيرند كه خودشان مسئول سلامتي، موفقيت، ارتباط با ديگران و ارتباط با محيط هستند (بهرامی و همکاران، 1385).
آموزش مسئولیت پذیری در خانواده
پرورش بچه ها برای پذيرش مسئوليت در درون خانواده نیز روش بسيار مطلوبی براي آماده كردن آنها در پذيرش وظايف و مسئوليتهای بيشماری است كه در بيرون از خانواده با آنها مواجه خواهند شد و وسايل لازم را براي استقلال آنها فراهم میكند.
براي يك كودك كه اكنون رشد میكند و بعدا نوجوان و بزرگسال میشود، توانايي توفيق در مسئوليتهاي اجتماعي خارج از خانواده به فرصت براي تجربه كردن مشاركت و قدرت و پيوند با اجتماع بستگی دارد (بارت، 2000).
بچهها احساس مسئوليت را از والدين، مدرسه، دوستان و اجتماع میآموزند و با آموختن، اين مهارت باارزش را تا آخر عمر حفظ كرده و اين امر باعث موفقيت بيشتر آنها در امور زندگي میشود.
نقش دوگانه والدین در مسئولیت پذیری کودکان
اگر تا به حال به این فکر کردهاید که آیا بیش از حد سخت گیر هستید یا خیلی ملایم، یا به اندازه کافی به فرزندان خود محبت میکنید، در این صورت به دو نقش مهم والدین برخورد کردهاید. هر کدام نقشی در کمک به مسئولیت پذیری فرزندان شما دارند.
نقش پرورشی و مراقبتی والدین
هنگامی که نقش پرورشی و مراقبتی را دارید، نسبت به فرزندان خود مهربان هستید و به آنان محبت میکنید. در این نقش است که به حرفهای فرزندانتان گوش میدهید. از آنها حمایت میکنید. با آنها وقت میگذرانید و به آنان محبت میکنید.
شما به عنوان والد پرورشدهنده، عشق بی قید و شرط را به کودک خود ابراز می کنید. مهم نیست چه اتفاقی میافتد، شما فرزندان خود را فقط به این دلیل که وجود دارند و فرزند شما هستند دوست دارید.
این نقش به فرزندان شما این امکان را میدهد که ریسک کنند، اشتباه کنند و بدانند که از حمایت و محبت بی قید و شرط والدین خود برخوردار هستند.
نقش تربیتی و اجرایی والدین
هنگامی که مسئولیت های تربیتی و اجرایی را انجام میدهید، محدودیتها و مرزها را تعیین میکنید. نظم و انضباط را تحمیل میکنید. به فرزندان خود آموزش میدهید که چگونه باید رفتار کنند. ارزشهای خود را به آنان منتقل میکنید و آنها راهنمایی میکنید.
با برآورده نکردن فوری نیازهای آنها و ندادن هر آنچه که میخواهند به آنها فرصتی میدهید تا برخی از ناامیدیها را تحمل کنند. ارضای آنها را به تأخیر بیندازند. کمتر تکانشگر و کمتر خودمحور شوند.
در نقش تربیتی و اجرایی، شما معیارهای رفتاری را تعیین میکنید که انتظار دارید فرزندانتان آنها را رعایت کنند. شما عواقبی را برای شکستن قوانین تعیین میکنید و آن عواقب را دنبال میکنید. شما به فرزندان خود یاد میدهید که قدردان داشته های خود باشند.
از طریق نقش اجرایی است که شما فرزندان خود را در قبال رفتارشان مسئول میدانید و این به نوبه خود باعث رشد احساس مسئولیت میشود.
نقش های دوگانه ترکیبی والدین
کودکان به والدین خود نیاز دارند تا هر دو نقش را ایفا کنند. وقتی شما رابطهای گرم، دلسوزانه و حمایتگر برقرار میکنید و همزمان با آن زیربنای نظم و انضباط را تحمیل میکنید، کودکان بیشتر احتمال دارد محدودیتهایی را که شما تعیین کردهاید بپذیرند و به احتمال زیاد تمایل دارند انتظارات شما را برآورده کنند. یعنی مسئولیت پذیر باشند.
نقش عزت نفس در مسئولیت پذیری
نشان داده شده است که کودکانی که عزت نفس بالایی دارند، مسئولیت پذیرتر هستند. آنها در موارد زیر بهتر هستند:
- در انتظار آنچه می خواهند – آنها معتقدند که با پشتکار و تمرین می توانند به یک هدف برسند.
- اشتباهات خود را بپذیرند و از آنها درس بگیرند.
- چسبیدن به یک کار
- تمایل به درخواست کمک
- روشن بودن نقاط قوت و ضعف خود
- ریسک کردن و امتحان کردن چیزهای جدید
- با این باور که می توانند مشکلاتی را که با آن مواجه می شوند حل کنند.
تقویت دو مولفه اساسی عزت نفس در کودکان
چگونه والدین میتوانند به افزایش عزت نفس در فرزندان خود کمک کنند؟ یکی از راهها ارائه پیام ایی است که هر یک از دو مؤلفه اساسی عزت نفس یعنی احساس دوست داشتنی بودن و احساس توانایی را ایجاد میکند.
احساس دوست داشتنی بودن
کودکان زمانی احساس دوست داشتنی میکنند که احساس ارزشمندی داشته باشند، زمانی که احساس میکنند به خاطر آنچه هستند مورد قدردانی و عشق قرار میگیرند و خود را مهم و شایسته دوست داشته شدن میدانند.
برای اینکه به فرزندان خود بگویید که آنها را بدون قید و شرط دوست دارید، میتوانید پیام های “بودن” را ارسال کنید.
مثلا:
- همیشه دوستت خواهم داشت.
- خیلی خوشحالم که دختر/پسر من هستی.
- من عاشق گذراندن وقت با تو هستم.
- به خانه خوش آمدی!
احساس توانایی
کودکان زمانی احساس توانمندی میکنند که بر زندگی خود احساس قدرت، شایستگی و کنترل داشته باشند. باور داشته باشند که میتوانند از پس چالشها برآیند و میتوانند به محیط خود کمک کنند، و زمانی که از موفقیت احساس غرور کنند.
این بخش توانمندی عزت بیشتر به نقش اجرایی والدین مرتبط است و مسئولیت پذیری را تقویت میکند.
وقتی بچه ها احساس میکنند توانایی دارند، به احتمال زیاد به تعهدات خود عمل میکنند. کارهای جدید را امتحان میکنند. تمام تلاش خود را به کار میبندند و نسبت به کاری که انجام میدهند احساس خوبی دارند. همه این موارد باعث تقویت مسئولیت پذیری در کودکان میشود.
پرورش احساس توانایی برای تقویت مسئولیت پذیری در کودکان
میتوانید با ارسال پیامهای «انجام دادن»، احساس توانایی و در نتیجه مسئولیت پذیری فرزندتان را افزایش دهید. این پیامها به تمام کارهایی که فرزندان شما میتوانند انجام دهند، زمینههای استعداد ویژه آنها و همچنین به پتانسیل و رشد آنها اشاره دارد.
به عنوان مثال، می توانید به فرزند خود بگویید:
- تو در انجام مقاله تحقیقاتی خود بسیار دقیق بودی. از قبل برنامهریزی خوبی انجام دادی که چگونه میخواهی پروژهات را به انجام برسانی.
- خیلی متشکرم برای چیدن میز. خیلی به من کمک کرد و میبینم که تو همه چیز را دقیقا در جای درست قرار دادی.
- من میدانم که تو میتوانی این کار را انجام دهی.
- تو با این پشتکار و تلاشی که داری در کلاس پیشرفت خواهی کرد.
- من واقعا از اینکه سطل زباله را بدون اینکه من از شما بخواهم بیرون آوردی متشکرم. این چیزی است که من آن را مسئولیت پذیری مینامم.
- می توانم ببینم که شما واقعا نگران مادربزرگ هستید.- کارت سلامتی را برای او ارسال کردید و حتی دیروز با او تماس گرفتید. مطمئنم که این باعث شد حالش بهتر شود.
والدین چقدر باید در انجام کارها به کودکان کمک کنند؟
در نظر گرفتن تغییر از اطاعت به مسئولیت، این موضوع را مطرح میکند که چقدر باید در کمک به فرزندان خود برای انجام تعهدات و تکمیل وظایف آنان مشارکت داشته باشید.
این که نمیخواهیم فرزندانمان شکست بخورند میتواند والدین را وادار کند که کارهای زیادی برای فرزندان خود انجام دهند. وقتی این اتفاق میافتد، بچه ها یاد نمیگیرند که خودشان مسئولیت را بر عهده بگیرند.
از سوی دیگر، مواقعی وجود دارد که کودکان به راهنمایی، حمایت یا اطلاعات نیاز دارند تا بتوانند یاد بگیرند که چگونه مسئولیت پذیر باشند.
ایجاد تعادل یافتن تعادل بین مدیریت بیش از حد و کم فرزندی یک هنر است و نقش مهمی در تقویت مسئولیت پذیری در کودکان دارد.
تصمیمگیری در مورد اینکه چه زمانی مناسب است وارد عمل شوید و چه زمانی رها کنید و فضایی به کودک برای انجام آن به روش خود بدهید، به مواردی از قبیل زیر بستگی دارد:
- میزان رشد کودک
- رفتار قبلی همراه با مسئولیت پذیری او
- خلق و خوی کودک
- و بسیاری از ملاحظات دیگر.
القای نگرشها و ویژگیهایی که کودکان را مسئول میسازد در طول سالها اتفاق میافتد و شامل بخشهای مختلفی است که پازل والدین را تشکیل میدهند.
دوری از افراط و تفریط در واگذاری مسئولیت به کودکان
والدین معمولا به سه روش در واگذاری مسئولیت به کودکان دچار افراط یا تفریط میشوند.
1. دادن چیزهای بیش از حد به کودک
دادن چیزهای مادی بیش از حد به کودک یا مسئولیت های بیش از حد بدون این که آنها به تعهدات خود عمل کنند به وضوح در مسئولیت پذیری کودک، چه در مورد تعهداتش و چه در مورد چیزهایش، مشکل ایجاد میکند.
نمونههایی از دادن چیزهای بیش از حد به کودک میتواند مثل موارد زیر باشد:
- یک پسر 5 ساله با وجود اینکه مراقب اسباب بازی های نیست و برای چیزهایی که دارد احساس قدردانی و مسئولیت نمیکند، یک اسباب بازی جدید دریافت میکند.
- یک دختر 13 ساله در کلاسهای خصوصی موسیقی شرکت میکند، اما اغلب تمرین نمیکند. زیرا او همچنین در تیم تنیس است و در شورای دانشآموزی هم حضور دارد. گاهی اوقات تمرینات تنیس را از دست میدهد زیرا ترجیح میدهد با دوستانش باشد.
2. انجام بیش از حد
انجام دادن افراطی به معنای انجام کارهایی برای کودکان است که خودشان قادر به انجام آن هستند. این باعث میشود که آنان مهارت های زندگی روزمره و نحوه مراقبت از خود را یاد نگیرند.
در این نوع نگرش افراطی از کودک انتظار نمیرود که مسئولیت پذیر باشد. به او فرصت این کار داده نمیشود و مهارت ها و نگرشهایی را که منجر به مسئولیت میشود، نمیآموزد.
نمونه هایی از این نوع افراط و تفریط عبارتند از:
- مادر یک بچه 5 ساله لباسش را برای او آویزان میکند، حتی اگر دست خودش به قلاب برسد.
- برایان 13 ساله هرگز تمیز کردن اتاق خود را انجام نمیدهد. مادرش این کار را برای او انجام میدهد.
3. عدم توقع کافی
عدم توقع کافی یا تقاضای کم از کودکان. در این نوع رفتار، والدین از فرزندان خود برای انجام تعهدات یا انتظارات خودشان از آنها یا مواجهه با پیامدهای اعمالشان توقع بسیار کمی دارند.
این والدین فرزندان خود را مسئول رفتارشان نمیدانند، آنها برای بی مسئولیتی فرزندان بهانه میآورند و بدون دلیل از آنها حمایت میکنند.
نمونه هایی از این نوع افراط و تفریط عبارتند از:
- بیلی 10 ساله قرار است زبالهها را بیرون بیاورد، اما وقتی هوا سرد است، پدرش این کار را برای او انجام میدهد.
- الکس 7 ساله التماس میکند که تا ساعت 10 شب در یک شب مدرسه بیدار بماند و تلویزیون تماشا کند، حتی اگر ساعت خواب معمول او ساعت 8 است. پدرش به او اجازه میدهدبا اینکه میداند الکس فردا در مدرسه خوابآلود و خسته خواهد بود.
- پدر ساشا 3 ساله به جای اینکه او مشارکت کند، اسباب بازی های او را بعد از اتمام بازی جمع میکند.
چگونه از افراط و تفریط در اعطای مسئولیت به کودکان پرهیز کنیم؟
با ایفای نقش “اجرایی“، والدین میتوانند از دامهای زیادهروی در امان بمانند و به فرزندان خود کمک کنند تا نسبت به خود احساس خوبی داشته باشند و یاد بگیرند که مسئولیت پذیر باشند.
برای این منظور شما میتوانید:
- محدودیتها را تعیین کنید.
- در صورت لزوم، نه بگویید.
- کودکان را پاسخگو نگه دارید.
- قوانین را تعیین و اجرا کنید.
- انتظارات را مشخص کنید.
- وظایف آنها را کارهای خانه مشخص کنید و برای انجام آنها مصر باشید.
- نظارت بر انجام کار و اجرای پیامدها.
نکاتی برای تقویت حس مسئولیت پذیری در کودکان در خانه و مدرسه
- اجرای برنامههای آموزشی و تبیین فواید مسئولیت پذیری در زندگی
- بر عهدهگذاری وظایف و مسئولیت های متناسب با سن کودکان در خانه و مدرسه
- احترام گذاشتن به تواناییهای کودکان
- مشارکت دادن کودکان در تصمیمگیریها و تقویت ذهنی آنها در مورد تفکر برای حل مسائل
- تشویق کلامی و ارزشگذاری برای انجام درست مسئولیت ها و تعهد به انجام وظایف
- برخورد با کودکان به عنوان افرادی مستقل که انتظارات ویژهای از آنها میرود و نه صرفا کودکانی ناآگاه
حرف پایانی تقویت مسئولیت پذیری در کودکان
مسئولیت پذیری یکی از ویژگیهای مهم شخصیتی برای زندگی خوب و موفقیتآمیز در تمام دوران زندگی است.
والدین نقش مهمی در نهادینهسازی مسئولیت پذیری در کودکان دارند. برای این منظور آنها باید نقش تربیتی و اجرایی خود در تقویت مسئولیت پذیری در کودکان آگاه باشند.
در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به جنبههای مختلف نقش والدین برای تقویت مسئولیت پذیری در کودکان پرداختیم. همچنین راهکارهایی را برای این منظور معرفی کردیم.
قدم اول برای تقویت مسئولیت پذیری کودکان مشخص کردن توقعات و وظایف متناسب با سن و توانایی آنان است.
جمع کردن اسباب بازی ها پس از بازی و کمک در کارهای خانه و انجام وظایف شخصی مثل نظافت و مسواک زدن مثالهای مناسبی برای شروع آموزش مسئولیت پذیری به کودکان است.
منابع:
بهرامي، فاطمه؛ ملكيان، حسين و عابدي، محمدرضا. (1385). بررسي و مقايسه راهكارهاي افزايش مسؤوليتپذيري در بين دانشآموزان دوره راهنمايي شهر اصفهان. فصلنامه آموزه، شماره17، صفحات 45 تا 48.
رمضاني دیسفانی، علی. (1380). اثربخشي آموزش مسؤوليتپذيري به شيوه گالسر بر افزايش بحران هويت دانشآموزان مقطع متوسطه شهر اصفهان. پاياننامه كارشناسي ارشد رشته مشاوره، دانشگاه اصفهان، دانشكده روانشناسي و علوم تربيتي.
طالبي، ا. و خوشبين، ي. (1391). مسؤوليتپذيري اجتماعي جوانان، فصلنامه علـوم اجتمـاعي، شـماره 59، .240-207
ناظري، م. (1388). مسؤوليتپذيري، گامي بلند به سوي جامعه مـدني، گـزارش، سـال 18، شـماره 211،.7-6
Barrett, R.P.(2000). Assigned chores help teach social personal Responsibility, The Brown university child, and Adolescent Behavior letter
Smoll,F.L.,Smith, R.E.,Barnett, N.P., & Everett, J.J.(2005). Enhancement of children’s self-esteem through social support training for youth sport coaches. Journal of Applied Psychology, 78, 602–610
Sharf, R.(1996). Theories of psychotherapy and counseling. Newyork: International thomson pub. Smoll,F.L.,Smith, R.E.,Barnett, N.P., & Everett, J.J.(2005). Enhancement of children’s self-esteem through social support training for youth sport coaches. Journal of Applied Psychology, 78, 602–610.
– Mergler A.(a), Spencer F. M. and Patton W. A. (2008). “ Personal Responsibility : The Creation, Implementation and Evaluation of a School-Based Program”, Journal of Student Well-beeing, Vol.2, No.1, pp: 35-51.
centerforparentingeducation.org