همانند بزرگسالان، کودکان نیز از خطر افسردگی در امان نیستند. درمان برای کودکانی که به افسردگی مبتلا می‌شوند، امری حیاتی است و می‌تواند مانع به وجود آمدن یک زندگی سراسر درد و رنج در آینده کودک شود. در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به بررسی علائم افسردگی کودکان و ارائه راهکارهایی برای والدین جهت پیشگیری و درمان آن می‌پردازیم.
بیماری افسردگی و پیامدهای آن
افسردگی یکی از بیماری‌های شایع در قرن اخیر است. اختلال افسردگی یک بیماری است که بر خلق و خو و افکار فرد ثأثیر گذاشته و خوابیدن، غذا خوردن و احساسات را نیز درگیر می‌کند.
افسردگی منجر به از دست رفتن اعتماد به نفس شده که خود مانعی در بهبودی فرد است. اگر درمان این بیماری به تعویق بیفتد، ممکن است علائم آن ماه‌ها و حتی سال‌ها ادامه یابد.
نه تنها بزرگسالان بلکه کودکان و نوجوانان نیز ممکن است دچار افسردگی شوند. تقریباً ۵ درصد از کودکان و نوجوانان این بیماری را تجربه می‌کنند.
معمولاً کودکانی که تحت فشارهای روانی هستند یا تجربه از دست‌دادگی دارند یا دارای اختلالات اضطرابی یا اختلال سلوک، بی‌توجهی و یادگیری هستند، بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری هستند. مشخص شده است افسردگی والدین می‌تواند فرزندان را نیز در معرض ابتلا قرار دهد.
افسردگی نوعی مشکل آسیب‌شناختی روانی است که از سال‌ها پیش به خوبی مورد توجه قرار گرفته است. این بیماری در تمام دنیا شیوع دارد و میزان ابتلا به آن در حال افزایش است.
این در حالی است که افسردگی کودکان به عنوان یک اختلال روانی، تنها در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است. گاهی مواقع کودکان احساسات و رفتارهایی دارند که سبب بروز مشکلاتی برای خود و اطرافیان می‌شود.
علت افسردگی
معمولاً نمی‌توان یک عامل منحصر به فرد را علت افسردگی در فرد دانست. در غالب موارد به وجود آمدن و بروز افسردگی به علت مجموعه‌ای از عوامل است که از فردی به فرد دیگر می‌تواند متفاوت باشد.
اما به صورت خلاصه می‌توان گفت که کاهش سطح بعضی از انتقال‌دهنده‌های عصبی در سیستم اعصاب کودک، وجود اختلال افسردگی در بستگان فرد، بعضی حوادث بااهمیت در زندگی (مانند مرگ والدین و طلاق) و ابتلا به بیماری‌های مزمن می‌تواند در به وجود آمدن اختلالات افسردگی نقش اساسی داشته باشد.
پیامدهای افسردگی بر کودکان
افسردگی در کودکان در صورتی بیماری تلقی می‌شود که احساسات ناشی از آن، مانع فعالیت‌های عادی کودک و نوجوان شود اما این مسأله، به راحتی قابل درمان است و هر چه سریع‌تر در مورد آن اقدام شود، روند بهبود و درمان، بهتر صورت خواهد پذیرفت.
چراکه افسردگی در دوران کودکی، در صورت عدم تشخیص و درمان مناسب احتمال رفتار خودکشی، اختلال عملکرد روانشناختی، اجتماعی و تحصیلی کودک را افزایش می‌دهد (بیرماهر و همکاران، ۱۹۹۶).
بیماری افسردگی بر خلق و خو و افکار کودک تأثیر می‌گذارد و همچنین شیوه غذا خوردن، خوابیدن، احساس کودک درباره خود و افکار او درباره چیزهای مختلف را تحت تأثیر قرار می‌دهد. کودکان مبتلا، اعتماد به نفس خود را از دست می‌دهند. اگر درمان صورت نگیرد، نشانه‌ها تا ماه‌ها و حتی سال‌ها ادامه می‌یابد.
کودکان افسرده ممکن است خود را به مریضی بزنند و از رفتن به مدرسه اجتناب کنند، به والدین خود بسیار وابسته باشند و همواره با ترس ناشی از دست دادن والدین، دست و پنجه نرم کنند. ممکن است اوقات تلخی کنند، مشکلاتی در محیط مدرسه ایجاد کنند، منفی‌باف و ترش‌رو و بداخلاق باشند.
افسردگی می‌تواند موجب پسرفت در رشد اجتماعی، هیجانی و تحصیلی کودک شود و همین طور احتمال مصرف مواد و الکل را نیز در آینده بیشتر خواهد کرد. اگر کودک افسرده تحت درمان قرار نگیرد، دوره افسردگی او می‌تواند در تمام طول سال تحصیلی ادامه داشته باشد.
ضرورت درمان افسردگی کودکان
از طرفی باید بدانیم که احتمال خودکشی در کودکان و نوجوانانی که سابقه ابتلا به افسردگی داشته‌اند، به مراتب بیشتر از کودکان سالم است. البته افسردگی صرفاً به معنای وجود خلق پایین در کودک یا نوجوان نیست.
هر انسانی به‌خصوص در شرایط سخت و ناراحت‌کننده غمگین و ناراحت می‌شود اما زمانی که ناراحتی، احساس غم و حالات افسردگی برای یک دوره زمانی بلند (هفته‌ها یا حتی ماه‌ها) ادامه یافته و دامنه فعالیت‌های طبیعی کودک را محدود می‌سازد، باید نگران اختلال افسردگی بود.
اگرچه همچنان نسبت به امنیت و بی‌خطر بودن داروهای ضدافسردگی برای کودکان مناقشاتی وجود دارد اما پیگیری درمان برای کودک افسرده امری ضروری و حیاتی است.
امروزه تعداد محدودی از والدین، دوره کودکی را به عنوان دوره‌ای مملو از شادی و نشاط در نظر می‌گیرند. باید گفت که گاهی خلق کودکان دچار تغییرات آنی شدید می‌شود، هر چند این تغییرات خلقی طبیعی را نباید با اختلالات خلقی اشتباه گرفت.
زمان زیادی نیست که متخصصان با پدیده افسردگی کودکان آشنا شده‌اند اما باید دانست که پژوهش‌ها نشان داده‌اند حدود ۲ درصد کودکان و ۴ تا ۸ درصد نوجوانان مبتلا به افسردگی هستند.
اگرچه پدیده افسردگی در دوران کودکی نیز مشاهده می‌شود اما در دوران نوجوانی شیوع بیشتری دارد. از هر ۱۰ نوجوان در ایالات متحده ۱ نفر مبتلا به افسردگی است.
عوامل خانوادگی مؤثر در افسردگی کودکان
از عوامل مهمی که در افسردگی کودکان مؤثر است، عوامل خانوادگی هستند (ریچاردسون[۳] و همکاران، ۲۰۱۰). پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کودکان افسرده دارای ادراک منفی‌تری از خانواده بوده و مادران آنها افسردگی مزمن‌تری نسبت به مادران دیگر کودکان داشتند.
همچنین والدین کودکان افسرده، رضایت کمتری از روابط زناشویی ابراز کردند. متخصصان چندین متغیر خانوادگی را که با افسردگی در کودکان مرتبط است، مشخص کرده‌اند که عبارتند از: اختلالات روانی والدین، وضعیت اجتماعی-اقتصادی پایین، طلاق، وقایع منفی زندگی و حمایت اجتماعی پایین به ویژه افسردگی والدین.
این عوامل احتمال بروز افسردگی در کودکان را افزایش می‌دهد. (موناز[۴] و همکاران، ۲۰۱۰) خانواده‌های دارای کودکان افسرده، نسبت به خانواده‌های سالم انسجام کمتری داشته و ارتباط مؤثر کمتری نیز دارند. پس به طور کلی، خانواده از عواملی است که می‌تواند منجر به افسردگی در کودک شود.
علائم افسردگی کودکان
تشخیص و درمان پدیده افسردگی کودکان ، به‌خصوص در دوران اولیه رشد و تحول آنان بسیار حساس و نیازمند دقت است.
در حقیقت آنچه در این دوران اهمیت دارد پیشگیری از ابتلای کودکان به اختلال افسردگی است چراکه در سنین کودکی افسردگی می‌تواند عواقب نامطلوبی در دوران بعدی زندگی کودک داشته باشد.
در طول دهه‌های اخیر پژوهش‌های زیادی در حوزه افسردگی کودکان انجام شده است. نتایج تحقیقات نشان داده که نشانه‌های افسردگی در کودکان و بزرگسالان با هم متفاوت است (کانت ول، ۱۹۹۲).
برخی از محققان نیز به افسردگی پنهان یا پوشیده در کودکان اعتقاد دارند. آنان می‌گویند: برخی اختلالات رفتاری مانند شب‌ادراری، تندخویی و خشونت، لجبازی، جویدن ناخن و… در کودکان می‌تواند ناشی از افسردگی پنهان باشد.
تحقیقات در مورد افسردگی کودکان نشان می‌دهد احساس ناامیدی، بی‌تفاوتی، احساس تنهایی، انزوا و گوشه‌گیری نیز از علائم افسردگی کودکان است که این علائم شبیه علائم افسردگی در بزرگسالان نیز هست.
کودکان افسرده و ناامید معمولاً عزت نفس کمی دارند و از اعتماد به نفس کمتری نسبت به دیگر کودکان برخوردارند. در حقیقت عدم اعتماد به نفس و نبود عزت نفس در کودکان زمینه ابتلای آنان را به افسردگی فراهم می‌کند (کازدین، فرنچ، یونیس و شریک،[1] ۱۹۸۹).
علائم و نشانه‌ها
والدین می‌توانند با آشنایی بیشتر با علائم افسردگی کودکان و پیگیری سریع درمان، روند بهبود اختلال را تسریع بخشند. باید بدانیم که افسردگی در کودکان می‌تواند در قالب تحریک‌پذیری و حتی پرخاشگری ظاهر شود به طوری که حتی خود کودک نیز احساسات ناراحتی خود را کتمان کند. علائم افسردگی در کودکان به شرح زیر است:
۱ـ تحریک‌پذیری و خشم و خصومت با دیگران
۲ـ احساسات مداوم یأس و ناامیدی، اندوه، دلتنگی و غمگینی
۳ـ انزوای اجتماعی
۴ـ تغییرات قابل توجه در اشتها
۵ـ تغییر در الگوی خواب کودک
۶ـ گریه مفرط
۷ـ خستگی و احساس ضعف مفرط
۸ـ اشکال در تمرکز
۹ـ احساس بی‌ارزشی و گناه
۱۰ـ داشتن تفکرات مداوم در مورد مرگ و خودکشی
11- کاهش علاقه به شرکت در فعالیت‌ها
12- احساس گناه و اعتماد به نفس پایین
13- به طور دائم از ناراحتی‌های بدنی مثل سردرد و دل‌درد شکایت دارد.
14- به طور دائم از مدرسه غایب می‌شود یا در مدرسه پیشرفت خوبی ندارد.
15- دقت و تمرکز پایین
16- سعی در فرار کردن از خانه
17- خودآزاری، داشتن افکار خودکشی یا اقدام به خودکشی
شدت هر کدام از این علائم می‌تواند دلالت بر اتخاذ درمان‌های دارویی یا رواندرمانی باشد.
انواع اختلالات خلقی
اختلال در خلق دارای انواعی است که عبارتند از: اختلال افسردگی عمده، افسرده‌خویی، اختلال انطباق همراه با خلق افسرده، اختلال افسردگی فصلی و اختلال دوقطبی. تمام این انواع می‌تواند کودکان و نوجوانان را متأثر سازد.
اختلال افسردگی عمده
این اختلال شرایط جدی را برای کودک ایجاد می‌کند که در آن خلق پایین، احساسات شدید ناراحتی و اندوه، احساس بی‌ارزشی و گناه و ناتوانی در احساس خوشحالی و رضایت مشاهده می‌شود.
در غالب موارد این اختلال با عملکرد روزانه کودک (مانند الگوی خواب و خوراک) تداخل ایجاد می‌کند. این کودکان تقریباً در تمام ساعات روز احساس افسردگی شدید دارند.
اختلال افسرده خویی
زمانی ممکن است تشخیص داده شود که افسردگی و ناراحتی به شدت اختلال افسردگی عمده نباشد اما طول مدت آن یک سال یا بیشتر ادامه داشته باشد.
این کودکان غالباً احساس افسردگی دارند، از عزت نفس پایینی برخوردارند، احساس درماندگی می‌کنند و در خواب و خوراک نیز مشکل دارند.
اختلال افسرده خویی به شدت با اختلال افسردگی عمده در فعالیت و عملکرد روزانه کودک تداخل نمی‌کند اما خلق افسرده و پایین، ویژگی بارز شخصیت این کودکان شناخته می‌شود.
اختلال دو قطبی
یکی دیگر از انواع پریشانی‌های خلقی عبارت است از اختلال دوقطبی که در آن دوره‌های پرانرژی شیدایی (مانیا؛ تحریک‌پذیری و خلق انفجاری) و دوره‌های بی‌انرژی مفرط و خلق پایین (افسردگی) مشاهده می‌شود.
این اختلال معمولاً در اواخر دوره نوجوانی ظاهر می‌شود. کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبی دارای مشکلاتی از قبیل اختلال نقص توجه و بیش‌فعالی، اختلال رفتارهای نافرمانی هستند و اضطراب و تحریک‌پذیری به علاوه تغییرات شدید خلقی از شیدایی به افسردگی را تجربه می‌کنند.
پیشگیری از افسردگی در کودکان
متخصصان پیشنهاد می‌کنند پیشگیری از بروز افسردگی در کودکان اهمیت زیادی دارد و مقدم بر درمان است. چراکه اگر این مشکل در کودکان باقی بماند و رفع نشود، در بزرگسالی فرد را دچار مشکلات بسیاری خواهد کرد.
یکی از راه‌های جلوگیری از افسردگی در کودکان، حفظ کانون گرم خانواده و پرهیز از نزاع و درگیری و تنش‌های عاطفی است.
در واقع خلأهای عاطفی و عدم تعامل و ارتباط درست و پرجاذبه در خانواده، کودک را در معرض ابتلا به افسردگی و دیگر بیماری‌های روانی قرار می‌دهد.
همچنین هر گونه تعارض و تضادهای فکری و تهدید والدین به‌خصوص در حضور فرزندان، زمینه‌ساز بروز مشکلات رفتاری در کودکان است.
بنابراین همدلی، تشویق و تکریم، کلام محبت‌آمیز و صادقانه و ارتباطات صحیح می‌تواند در پیشگیری از اختلال افسردگی بسیار مؤثر باشد.
توصیه‌هایی برای پیشگیری از افسردگی
- قبل از ایجاد علائم جدی افسردگی، به بچه‌ها کمک کنید. به روانشناس و روانپزشک کودک مراجعه پیگیرانه داشته باشید.
- بچه‌ها را تشویق کنید تا هر زمان که می‌خواهند در مورد احساساتشان با شما صحبت کنند. اینگونه آنها افکارشان را درون خود سرکوب نمی‌کنند. انجام تمرین‌های بدنی، ترسیم احساسات از طریق نقاشی، نوشتن خاطرات روزانه و بازی با اسباب بازی ها برای کنار آمدن با احساسات، مناسب هستند.
- او را به قدم زدن، گردش، سفرهای تفریحی، رفتن به سینما و سایر فعالیت‌های لذت‌بخش دعوت کنید. کودک را تشویق کنید تا در فعالیت‌هایی که شادی و نشاط به همراه دارند، شرکت کند.
- از او توقع نداشته باشید تا مسؤولیت‌های سنگین را به عهده بگیرد. مدام از او ایراد نگیرید و نقد نکنید. با این کار احساس ناتوانی را در او تقویت خواهید کرد. با او کمال‌گرایانه برخورد نکنید.
- کارهای بزرگ او را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کنید تا راحت‌تر بتواند با آنها کنار بیاید و اعتماد به نفس او بالا برود.
- کودک را مدام از لحاظ عاطفی حمایت کنید و به دقت به او گوش فرادهید و حرف‌هایش را مسخره نکنید.
- کودک خود را تشویق به شرکت در فعالیت‌هایی کنید که همراه با شادی و نشاط است.
- در صورت مشاهده علائم افسردگی در کودکتان، آن را جدی بگیرید و حتماً از یک متخصص کمک بگیرید تا علائم اولیه به بیماری جدی تبدیل نشود.
تشخیص افسردگی در کودک
اگر احساس می‌کنید که کودک شما علائم اختلال افسردگی را دارا است، باید بدانید که هم اکنون وقت اقدام کردن است. با کودک، پزشک کودک و همسرتان در مورد علائم کودک صحبت کنید.
بعضی از والدین به غلط این طور فکر می‌کنند که این علائم خود به خود برطرف خواهند شد یا به علت خجالت یا احساس گناه تلاش می‌کنند که مشکل کودک را به صورت خصوصی حل کنند.
اغلب والدین در مورد اتفاقاتی که برای کودک رخ می‌دهد، خود را مسؤول می‌دانند اما باید بدانیم که والدین علت افسردگی کودکان نیستند. اگرچه بعضی از مسائل مانند جدایی والدین از کودک، مرگ والدین یا بیماری آنها می‌تواند در به وجود آمدن این اختلال نقشی داشته باشد.
پیگیری و درمان
با تشخیص افسردگی در کودک، بهتر است در زمان‌هایی که احساس می‌کنید خانواده در شرایط پرتنش و بحرانی قرار گرفته، از کمک متخصصان و روانشناسان بهره‌مند شوید.
مهم است که به کودک خود یادآوری کنید که در صورت بروز هر مسأله‌ای (در مورد افسردگی‌اش) در کنار او خواهید بود. کودکان مبتلا به افسردگی نیاز دارند که در مورد حمایت و پشتیبانی والدین تضمین‌های کلامی و رفتاری بی‌شماری دریافت کنند.
به یاد داشته باشید که کودکانی که به افسردگی مبتلا می‌شوند، تمایل دارند دنیا و پدیده‌های آن را به صورت منفی ادراک کنند، چراکه نگرش این کودکان تحت تأثیر افسردگی‌شان قرار دارد.
در نتیجه ممکن است طوری رفتار کنند که نیازی به کمک ندارند. خبر خوب در این مورد این است که در مورد افسردگی کودکان تلاشه‌ای متخصصان نتیجه‌بخش بوده و بالغ بر ۸۰ درصد کودکان افسرده‌ای که تحت درمان قرار می‌گیرند، بهبودی حاصل می‌کنند.
درمان افسردگی کودکان از طریق دارودرمانی، رواندرمانی یا ترکیبی از این دو حاصل می‌شود.
راهکارهایی برای والدین درباره افسردگی کودکان
زمانی که والدین متوجه می‌شوند کودک یا نوجوانشان دچار افسردگی شده، احتمالاً احساس گناه شدیدی را تجربه می‌کنند، چراکه احساس می‌کنند توانایی خوشحال کردن کودک خود را نداشته‌اند یا اینکه خود را مسبب پریشانی کودک می‌دانند.
به یاد داشته باشید که هیچ کدام از این نگرش‌ها کمکی به شما نخواهد کرد. اگر این احساسات گناه و عذاب وجدان در شما شدید است، بهتر است در گام اول در مورد افکار خود با روانشناسان مشورت کنید.
راهکارهایی برای برخورد با کودک افسرده
- مطمئن شوید که کودک داروهای تجویزی را درست و طبق دستور روانپزشک مصرف می‌کند.
- ضرورت دارد که کودک خود را فعال نگه دارید. پژوهش‌ها نشان داده است که فعالیت جسمانی می‌تواند علائم افسردگی را تخفیف دهد.
- عشق و محبت خود را در طول دوره بیماری کودک افزایش دهید. مکرر به کودک خود بگویید که به او عشق می‌ورزید و در هر شرایطی در کنار و پشتیبان او خواهید بود.
- کودک خود را بابت این موضوع سرزنش نکنید. به یاد داشته باشید که افسردگی و خلق پایین به معنای تنبلی و تن‌پروری نیست.
- هر گونه علائم خودکشی را جدی بگیرید و فوراً آنها را به درمانگرش اطلاع بدهید. صبور باشید و بدانید که فرآیند درمان توسط روانشناس یا روانپزشک زمان می‌برد.
- اگر کودک شما دچار افسردگی است، سعی کنید همیشه کنار او باشید و او را به حضور در جمع تشویق کنید و از انزوا و گوشه‌گیری او جلوگیری کنید.
- او را تشویق کنید تا در فعالیت‌هایی چون سفر، تفریح، پارک، سینما و سایر فعالیت‌های لذت‌بخش شرکت کند.
- با کودک افسرده خود صبور و مهربان باشید.
- او را مورد حمایت عاطفی قرار دهید و با او صحبت کنید و به حرف‌هایش گوش دهید و به او امید و اطمینان بدهید.
- در صورت داشتن افکاری مربوط به مرگ یا خودکشی حتماً با روانشناس متخصص مشورت کنید.
- از کودک افسرده توقعات بیش از حد نداشته باشید و کارهای بزرگ را به بخش‌های کوچک تقسیم کنید.
- حمایت‌های خانوادگی نقش مهمی در پیشگیری و درمان افسردگی دارد.
حرف آخر علائم افسردگی کودکان و راهکارهایی برای پیشگیری و درمان
ابتلا به افسردگی در کودکان دلایل متعددی دارد. معمولا در خانواده‌هایی که والدین دچار اختلال روانی و رفتاری هستند، احتمال ابتلای کودک به افسردگی بیشتر است.
توجه به کودک و نیازهای روانی او، حفظ همدلی، ایجاد فضای محبت‌آمیز و روابط دوستانه و محترمانه در خانواده می‌تواند به پیشگیری از ابتلای کودک به افسردگی کمک کند.
در نهایت باید گفت که افسردگی می‌تواند مسأله وحشتناکی برای والدین، کودک و خانواده باشد. اما با درمان درست و پیگیری منظم آن و همین طور حمایت دلسوزانه والدین و خانواده، کودک شما به احتمال بسیار این دوره را پشت سر خواهد گذاشت و می‌تواند دوباره شاد و پرانرژی به زندگی عادی برگردد.
منابع:
اسلامبولچی مقدم، علی. (۱۳۸۹). آنچه باید والدین در مورد افسردگی کودکان بدانند. مجله رشد معلم. شماره ۲۷.
افروز، غلامعلی. (۱۳۸۱). افسردگی در کودکان و پیشگیری‌های اولیه، مجله پیوند، شماره ۲۷۷.
پورافکاری، نصرت الله. (۱۳۷۶). فرهنگ جامع روانشناسی و روانپزشکی. تهران: فرهنگ معاصر.
Kendall, P. C., Cantwell, D. P., & Kazdin, A. E. (1989). Depression in children and adolescents: Assessment issues and recommendations. Cognitive Therapy and Research, 13(2), 109-146.
Birmaher,B .Ryan ND,Wiliamson DE.(1996).Childhood and adolescent depression : A review of the past 10 years. Child Adolesc psychiatry . 35 : 1427- 1439.
Richardson, Thomas, Paul Stallard, and Sophie Velleman.(2010) “Computerised cognitive behavioural therapy for the prevention and treatment of depression and anxiety in children and adolescents: a systematic review.” Clinical child and family psychology review 13.3: 275-290.
Muñoz RF, Beardslee WR, Leykin Y( 2010). Major depression can be prevented. American Psychologist. May;67(4):285.
Lyness, D’Arcy. March 2015. Depression in children. Retrieved April 24, 2016 from http://kidshealth.org/en/parents/understanding-depression.html#.
Alli, Renee. May 10, 2014 Depression in children. Retrieved April 24, 2016 from http://www.webmd.com/depression/guide/depression-children?page=4.
