به دلیل تابوهای زیادی که درباره مسائل جنسی وجود دارد، تربیت جنسی کودکان در جامعه ما مغفول مانده است. فقدان آموزش‌های جنسی به والدین و کودکان پیامدهای اسفباری دارد که یکی از آنها سوء استفاده جنسی از کودکان است. از این رو، در این مقاله از مجله تخصصی آریاکید به سوء استفاده جنسی از کودکان، علائم هشداردهنده و راه‌های پیشگیری از آن می‌پردازیم.
چشمان خود را ببندید و به این موضوع فکر کنید! سوء استفاده جنسی از کودکان!! احساستان چیست؟ تا به حال چه اندازه به این موضوع اندیشیده‌اید؟ از آزار جنسی کودکان چه می‌دانید؟
به چه رفتارهایی سوءاستفاده جنسی از کودک می‌گوییم؟ چه افرادی احتمال بیشتری دارد که کودک‌آزار باشند؟ آیا راهکاری جهت پیشگیری از این مسأله به ذهنتان می‌رسد؟
همان طور که درون خود احساس کردید، آزار جنسی کودکان پدیده‌ای دلخراش، ناراحت‌کننده و وحشت‌آور است به طوری که برخی حتی از شنیدن آن هم واهمه دارند.
بسیاری از والدین به دلایل متعددی این موضوع را نادیده می‌گیرند. همان طور که می‌دانید، یکی از مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از این فجایع آگاهی از آنها است.
سوء استفاده جنسی چیست؟
سوءاستفاده جنسی یا آزار جنسی کودک شکلی از سوء استفاده از کودکان است که در آن، یک فرد بالغ یا نوجوان بزرگ‌تر از کودک، از وی برای تحریک جنسی خود استفاده می‌کند.
آزار یا سوءرفتار جنسی شامل فعالیت‌هایی همچون دستمالی نامناسب کودک، نگاه جنسی به اندام‌های جنسی کودک، در معرض فیلم‌های مستهجن قرار دادن کودکان، وادار کردن آنها به اعمال جنسی و سایر رفتارهای آزاردهنده جنسی است که می‌تواند رشد جنسی آنها را به خطر بیندازد.
هر چند سوء رفتار جنسی می‌تواند حتی در مواردی در سنین بسیار کم صورت گیرد، با این وجود برخی مطالعات سن متوسط آزار جنسی کودکان را ۹ سالگی مطرح کرده‌اند.
به‌رغم کسب آگاهی گسترده از طریق فیلم‌ها، رسانه‌ها، اخبار و گزارشات روزافزون سوءرفتار جنسی با کودکان، خانواده‌ها از بحث در این مورد اجتناب می‌کنند و کمتر کودکان را آموزش می‌دهند تا مورد آزار قرار نگیرند.
شاید این اجتناب قابل درک باشد چون آزار جنسی کودکان یکی از دشوارترین واقعیت‌هایی است که خانواده‌ها با آن روبرو هستند. در واقع خانواده‌ها به انکار این جریان می‌پردازند. چراکه باور این مطلب که کسی رفتار وحشتناکی را نسبت به کودکان انجام دهد، بسیار دشوار است.
جنبه بغرنج سوء استفاده جنسی از کودکان
نکته قابل اهمیت آن است که کودکان ممکن است داستان‌ها و اخبار متفاوتی در مورد آزار کودکان و حتی ربوده شدن و به قتل رسیدن شنیده باشند. با این وجود تعداد زیادی از کودکانی که مورد آزار جنسی قرار می‌گیرند، در برابر آزاردهندگان مقاومت نشان نمی‌دهند. چرا این‌گونه است؟
زیرا متأسفانه آزاردهندگان از سوی کودک شناخته‌شده هستند. آمارها حاکی از آن است که تعداد قابل توجهی از کودکان توسط اعضای خانواده خود مورد آزار جنسی قرار می‌گیرند.
گروه زیادی از افراد آزارگر یکی از والدین، خواهر، برادر، یکی از بستگان مانند عمو، یک دوست خانوادگی، شاگرد مطمئن مغازه پدر یا همسایه است.
جمعیت زیادی از کودکان توسط افرادی مورد سوء استفاده جنسی قرار می‌گیرند که مورد اعتماد خانواده هستند. به بیان دیگر، در یک رابطه قابل اعتماد با والدین هستند.
در برخی منابع گزارش شده است که حدود ۹۰ درصد از موارد آزار جنسی، کودک و خانواده وی شخص آزاردهنده را می‌شناسند و به او اعتماد دارند.
با توجه به اینکه اهمیت پیشگیری از بروز این فاجعه بر کسی پوشیده نیست، والدین باید در مورد سوء استفاده جنسی از کودکان و پیشگیری از آن با فرزندان خود صحبت کنند.
حتی اگر این کار برای آنها راحت نباشد زیرا سوء استفاده جنسی از کودکان می‌تواند بر سلامت جنسی فرزند در دوران بزرگسالی تأثیر ابدی بگذارد.
ما در ادامه این مقاله به راه‌های پیشگیری از سوء استفاده جنسی از کودکان خواهیم پرداخت.
ضرورت آموزش مسائل جنسی به کودکان
روانشناسان معتقدند که آموزش مسائل جنسی به کودکان می‌تواند مؤثر باشد زیرا در غیر این صورت، آنها اجازه آزار جنسی را به فرد آزاردهنده خواهند داد. این آموزش در سنین گوناگون می‌تواند متفاوت باشد.
مشخصاً این جنایت برای والدین کودکی که مورد آزار قرار گرفته است، بسیار ناراحت‌کننده است و برای خود کودک از آن هم زجرآورتر. بنابراین، این کارها را حتماً انجام دهید و به والدین دیگر که می‌‌شناسید، توصیه کنید:
- به عنوان والدین باید درک صحیحی در مورد وجود خطراتی که از نظر آزار جنسی فرزندان را تهدید می‌کنند، داشته باشید.
- فرزند خود را برای پیشگیری از سوءاستفاده جنسی آموزش دهید. آموزش حریم خصوصی و «نه گفتن» یکی از مهم‌ترین راه‌های جلوگیری از کودک آزاری جنسی است.
- کودکان را تشویق کنید با شما رابطه کلامی داشته باشند تا هر حادثه مهم را به شما گزارش کنند.
- خودتان مراقب علائم سوءاستفاده باشید. در صورت بروز آزار جنسی، با شناسایی علائم آن در فرزند خود با او در مورد آچه برایش اتفاق افتاده است، بدون نشان دادن واکنش‌های شدید و غیرقابل کنترل صحبت کنید. به فرزند خود تأکید کنید که او بی‌گناه است و از متخصصان کمک بگیرید.
چگونه متوجه شوم که کودکم مورد آزار جنسی قرار گرفته است؟
زمانی که والدین از پدیده سوء استفاده جنسی از کودکان آگاه باشند، ممکن است دچار دغدغه‌های گوناگونی شوند. برای مثال، نگران باشند که کودکشان مورد آزار جنسی قرار گیرد و سؤالاتی از قبیل اینکه «چگونه متوجه شوم که کودکم مورد سوء رفتار جنسی قرار گرفته است؟»، «علائم کودکی که مورد سوء رفتار جنسی قرار گرفته است، چیست؟» یا «آیا کودکان در این زمینه صحبت خواهند کرد؟» ذهن آنها را درگیر کند.
با توجه به اینکه تجربه بدرفتاری در دوران کودکی می‌تواند روی تمام جنبه‌های سلامت، رشد، هوش و بهزیستی روانی اثرات جبران‌ناپذیر و بلندمدتی داشته باشد، اهمیت دقت والدین به رفتار جنسی کودکان، به عنوان قشر آسیب‌پذیر، کاملاً روشن است.
وقتی کودکی مورد آزار جنسی قرار می‌گیرد، برای مثال از سوی فردی دستمالی می‌شود تا مورد رفتارهای آزاردهنده جنسی قرار گیرد، معمولاً این رفتار را به عنوان یک راز درون خود نگه می‌دارد که ممکن است مشکلات عاطفی ـ روانی زیادی برای او داشته باشد.
لذا والدین باید در خصوص رفتارهای فرزند خود هوشیار و آگاه باشند تا علائمی که کودکان پس از آزار جنسی از خود بروز می‌دهند را بشناسند و نسبت به آنها گوش به زنگ باشند.
علائم هشداردهنده سوء استفاده جنسی از کودکان
در برخی از کودکان علائمی آشکار از سوء استفاده جنسی به چشم می‌خورد و در بعضی دیگر علائم جسمانی چندان شایع و آشکار نیست. در واقع، به سادگی نمی‌توان از علائم جسمانی به سوءرفتار جنسی کودک پی برد اما چگونه می‌توان متوجه شد؟
طبق قاعده، بچه‌ها ترس‌های پنهان خود را با تغییر رفتارشان نشان می‌دهند. نمی‌توان از یک رفتار خاص کودک متوجه شد که قربانی سوءاستفاده جنسی شده است اما رفتارهای زیر علائم هشداردهنده است.
تغییر ناگهانی در رفتارهای اجتماعی و تغییر در روحیه معمول کودک
- برای مثال بچه‌ای که معمولاً بازیگوش است، رفتارهای اسرارآمیز یا خشمگینانه پیدا می‌کند یا گوشه‌گیری و منزوی شدن یا دور شدن از خانواده یا دوستان را از خود نشان می‌دهد.
- تغییر خلق کودک کاملاً مشهود است. مثلاً کودکی که تا به حال از تاریکی نمی‌ترسیده است، ناگهان ترس از تاریکی پیدا می‌کند یا ترس از باقی ماندن با یک غریبه در جایی را پیدا می‌کند.
- همچنین ترس از نزدیک شدن به افراد یا ترس از لمس شدن دارد زیرا هر لمسی را تفسیری آزارگونه می‌کند. به عنوان مثال، هر بزرگسالی بخواهد او را لمس کند، به شدت عقب می‌کشد.
- عدم تمایل در رفتن به مدرسه یا محیطی که قبلاً کودک با بودن در آنجا مشکلی نداشته است می‌توان به دلیل سوء استفاده جنسی از کودکان در مدرسه باشد.
علائم جسمانی و رفتاری سوء استفاده جنسی از کودکان
- علائم جسمانی همچون برافروختگی چهره، خارش یا التهاب در نواحی تناسلی، عفونت‌های ادراری یا علائم رفتاری مرتبط با اضطراب همچون معده‌درد یا سردردهای طولانی را باید به دقت زیر نظر داشت.
- به هر صورت بهتر است که در صورت بروز هرگونه علامت جسمانی که ناشی از آزار جنسی است، به پزشکانی مراجعه شود که در زمینه جنسی نیز آگاه هستند.
- همچنین، شب‌ادراری و ناخن جویدن را می‌توان به عنوان اختلالات رفتاری بلافاصله بعد از آزار دانست. علاوه بر آن، بروز یک اضطراب و ترس شدید نیز عموماً بلافاصله پس از سوء استفاده جنسی از کودکان اتفاق می‌افتد.
- علائم رفتاری و هیجانی بسیار شایع مانند گوشه‌گیری، افسردگی، خشم‌های غیرقابل توضیح و سرکشی از جمله این نشانه‌ها است.
- رفتارهای جنسی مکرر و دائمی مانند زیاده‌روی در خودارضایی در حدی که فرزندتان با مشغول شدن به آن از پرداختن به فعالیت‌های دیگر بازمی‌ماند.
- نشان دادن رفتار جنسی که با سن کودک و هنجارهای جامعه متناسب نیست.
لزوماً وجود هر یک از این علائم دلیل بر کودک آزاری جنسی نیست اما در صورت مشاهده این رفتارها می‌توان به مورد سوءرفتار جنسی با کودک نیز گمان برد. اگر خانواده به‌موقع از این اتفاق ناگوار مطلع و آگاه شوند که کودک یک بار یا چند بار مورد آزار قرار گرفته است، با مداخلات روانشناختی زودهنگام می‌توانند از بروز تبعات درازمدت آن تا آخر عمر تا حدودی جلوگیری کنند.
روش درمان کودکان آزاردیده
در بسیاری از اوقات، کودکان آزاردیده نیاز به رفتاردرمانی دارند و در صورت بروز افسردگی و اضطراب نیاز به دارودرمانی دارند. این کودکان باید دوباره بتوانند به دیگران اعتماد کنند.
کودک از طریق برقراری یک رابطه مناسب با درمانگر یاد می‌گیرد که دوباره بتواند حس اعتماد به فرد بزرگسال را تجربه کند. بنابراین، مداخلات روانشناختی زودهنگام (از جمله رفتاردرمانی یا دارودرمانی)، در صورت بروز مشکلاتی نظیر اضطراب و افسردگی، در کاهش عوارض روانشناختی ناشی از آزار کمک‌کننده است.
در صورت بروز تغییر رفتار مشهود در کودکان در هر یک از زمینه‌های مذکور، نسبت به تشخیص زودهنگام آن دقت لازم را داشته باشند و برای جلوگیری از تبعات دیگر این اتفاق اقدامات لازم را صورت دهند.
با توجه به آنچه گفته شد، شایسته است که والدین پیش از هر چیز پیشگیری کنند و این امر میسر نیست مگر با آموزش مسائل جنسی به کودکان.
راه‌های پیشگیری از آزار جنسی کودکان
تا به حال به بهترین راه برای پیشگیری از سوء استفاده جنسی از کودکان اندیشیده‌اید؟ تأثیر این بحران را بر زندگی کودک چگونه ارزیابی می‌کنید؟ چه راه‌حل‌هایی به نظرتان می‌رسد؟
متأسفانه با وجود اینکه به طور روزافزون گزارش‌هایی از آزار جنسی کودکان شنیده می‌شود، پاره ای موانع باعث شده که کمتر به این مسأله پرداخته شود و خانواده‌ها از این بحث اجتناب کنند.
در این بخش تلاش شده است که به راه‌های پیشگیری آزار جنسی کودکان پرداخته شود.
نکات ضروری برای پیشگیری از سوء استفاده جنسی از کودکان
۱ـ آگاهی از خطراتی که از نظر جنسی کودک را تهدید می‌کند.
آموزش و آگاهی از مسائل و چالش‌های جنسی کودکان، اولین و بهترین راه برای پیشگیری از آزار جنسی کودکان آموزش است.
خانواده‌ها باید اطلاعات و درک صحیحی در مورد وجود خطراتی که از نظر آزار جنسی فرزندان را تهدید می‌کند، داشته باشند. از جمله:
- باید بدانند که تعداد زیادی از کودکان مورد آزار جنسی قرار می‌گیرند.
- کودکان چه آزار جنسی خود را بازگو کنند، چه به صورت راز این موضوع را نزد خود نگه دارند، نسبت به جمعیت عمومی بیشتر در معرض خطر مشکلات روانی، عاطفی، اجتماعی و جسمانی که تا بزرگسالی ممکن است ادامه یابد، هستند.
- تعداد قابل توجهی از کودکان توسط خانواده خود مورد آزار جنسی قرار می‌گیرند. گروه زیادی از افراد آزارگر یکی از والدین، خواهر، برادر، یکی از بستگان مانند عمو، یک دوست خانوادگی، شاگرد مطمئن مغازه پدر یا همسایه است.
۲ـ شناسایی و پیشگیری از موقعیت‌هایی که در آن احتمال سوء استفاده جنسی از کودکان وجود دارد.
۳ـ صحبت با کودک در مورد سوءاستفاده جنسی و پیشگیری از آن جهت آگاه‌سازی وی و کاستن احتمال پدید آمدن ترس‌های بی‌مورد در کودک.
۴ـ ایجاد محیط امن و صمیمی در منزل و آموزش به کودکان در مورد اینکه محل صحبت کردن درباره مسائل خصوصی منزل است.
۵ـ تقویت این مفهوم که بدن کودکان به خودشان تعلق دارد و آموزش حریم خصوصی به آنها.
بهترین زمان آموزش مسائل جنسی به کودک
بهترین زمان آموزش مسائل جنسی به کودکان و صحبت درباره حریم خصوصی آنان، هنگام حمام کردن کودک است.
می‌توانید برای ملایم‌تر کردن موضوعی خشن مثل آزار جنسی ابتدا در مورد رشد مناسب بدن فرزند خود صحبت کنید و سلامت جسمی او را تا هر حدی که هست، تحسین نمایید.
سپس بگویید: «به‌به! چه تمیز شدی! چه بدن سالمی داری! حالا یادت باشد که بدن تو خصوصی است و کسی نباید از تو بخواهد که به قسمت‌های خصوصی بدن تو نگاه کند یا به آنها دست بزند (مناطق خصوصی را به او گوشزد کنید).
اگر ما یعنی مادر و پدرت (در مورد کودکانی که پرستار دارند نیز حدود و مرزهای لازم را مشخص کنید) به تو کمک کنیم که خودت را بشویی یا بخواهیم با دیدن بدنت از سلامت آن مطمئن بشویم، اشکالی ندارد.»
معرفی قسمت‌های خصوصی بدن به کودک
«قسمت‌های خصوصی بدن تو (شامل آلت تناسلی، بیضه‌ها و باسن پسران و واژن، باسن و پستان دختران) یعنی همان قسمت‌هایی که با مایو می‌پوشانی. البته گاهی هم وقتی ما حضور داریم، پزشک برای درمان و اطمینان از سلامتی تو ممکن است به این بخش‌های خصوصی تو دست بزند یا بخواهد آن را معاینه کند که این مورد اشکالی ندارد.»
می‌توانید این جملات را تغییر دهید یا بخش‌هایی از آن را حذف و اضافه کنید.
وقتی می‌خواهید در مورد سوء استفاده جنسی از کودکان، به آنان اطلاعاتی بدهید، می‌توانید بگویید در مواردی که:
- کسی می‌خواهد بی‌دلیل به بدن او نگاه کند یا دست بزند.
- فرد بزرگ‌تر یا قوی‌تری (چه کودک و چه بزرگسال) از او می‌خواهد کاری انجام دهد که مایل نیست.
- در موقعیتی خاص قرار می‌گیرد و احساس ناراحتی می‌کند یا درون خود احساس عجیبی دارد.
- کسی از او می‌خواهد که رفتار خاصی را به صورت راز نگه دارد.
- او با کسی کاری انجام می‌دهد یا کسی با او کاری می‌کند که بعداً نسبت به آن احساسی ناخوشایند و بد پیدا می‌کند.
از فرمول «نه/ برو/ بگو» استفاده کند.
این بدین معنا است که باید بگوید: «نه».
سپس، «برود» و از فرد آزارگر دور شود.
و به مادر و پدر خود یا فرد بزرگسال معتمد دیگری اتفاق را «بگوید».
این فرمول را از طریق بازی با کودکان کم‌سن نیز می‌توانید تمرین کنید.
بنابراین جهت پیشگیری از سوء استفاده جنسی از کودکان باید هوشیار بود و دیگران را نیز آگاه کرد. با رعایت موارد فوق‌الذکر می‌توان به کاهش این معضل کمک کرد.
حرف آخر سوء استفاده جنسی از کودکان، علائم هشداردهنده و پیشگیری
سوء استفاده جنسی از کودکان یکی از آزارهای شایعی است که تاثیرات منفی پایداری در ابعاد مختلف رشد و زندگی آنان دارد. با این حال به دلایل فرهنگی، توجه چندانی به مساله تربیت جنسی کودکان نشده است.
والدین باید نسبت به علائم هشداردهنده درباره سوء رفتار جنسی احتمالی با کودکان خود از جمله علائم جسمانی، تغییرات ناگهانی خلقی و رفتاری آگاه باشند و در صورت مشاهده این موارد به طور جدی آن را از طریق افراد متخصص پیگیری نمایند.
برای پیشگیری از سوء استفاده جنسی از کودکان، والدین باید از خطرات احتمالی آگاه باشند و با استفاده از روش‌های مناسب به آموزش مسائل جنسی به کودکان خود بپردازند.
به طور کلی لازم است که جهت افزایش سلامت جنسی و کاهش خطرات جنسی برای کودکان، جامعه و والدین موضوع تربیت جنسی کودکان را جدی بگیرند.
منابع:
د فریتاس، کریستال. (۱۳۹۳). کلیدهای آموزش و مراقبت از سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان (ترجمه سارا طوسی). تهران: صابرین.
کریمی، علی. (۱۳۹۲). سلامت جنسی در کودکان و نوجوانان ـ راهنمای عملی والدین و معلمان در تربیت جنسی کودکان و نوجوانان (چاپ هفتم). تهران: انتشارات رسانه تخصصی.
Guidelines for psychological evaluations in child protection matters.(1999). Committee on Professional Practice and Standards, APA Board of Professional Affairs. The American Psychologist 54, 8: 586–593.
